12 de abril de 2019 | Abril Republicano 2019 | Presentación do libro "Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo"

O venres día 12, tivemos a presentación do libro “Golpistas e verdugos do 36. Historia dun pasado incómodo”, de Lourenzo Fernández Prieto e Antonio Míguez Macho. Foi tamén no Museo Manuel Torres ás 19:30 h. e contamos, ademais, coa presenza de Aldara Cidrás Fuentes, Conchi López Sánchez e Iria Morgade Valcárcel.  

Intervención de: Aldara Cidrás Fuentes

Moi boas tardes a todas, moi boas tardes a todos,

 Antes de comezar gustaríame agradecer de xeito explícito ao público que estades hoxe aquí acompañándonos, pero tamén ás compañeiras e compañeiros da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica de Marín, e en particular a Queta Otero, pola invitación para falar hoxe aquí e presentar este libro que sacamos hai xa uns meses, no que puxemos un gran esforzo que penso que se nota no resultado final obtido.

 A presentación de hoxe a min particularmente emocióname moito porque eu, aínda que nacín en Vigo hai 24 anos, a miña familia (os meus pais, os meus avós) son de Marín, e foi aquí onde pasei unha parte moi importante da miña infancia, coma eses veráns interminables de cando es nena ou esas ceas de noiteboa arredor dunha gran fonte de bacallao. E de feito está hoxe aquí parte da miña familia, e en concreto unha persoa que me fai moita ilusión que poida estar hoxe entre o público que é o meu avó. Por el, pola miña avoa, polos meus pais Marín para min escríbese con M de Memoria.

 E despois desta introdución egohistórica que espero que saibades desculpar, xa me centro na presentación do libro Golpistas e Verdugos de 1936. Este libro xorde dunha demanda social que existe a día de hoxe no presente de coñecemento sobre feitos moi concretos do noso pasado e que aínda non fomos capaces de revisar en conxunto, como sociedade. E os perpetradores da violencia xenocida que se desata após do 18 de xullo de 1936 é un claro exemplo disto. Por iso falamos neste libro de historia dun pasado incómodo. Despois de décadas de silencio sobre o papel dos verdugos, por fin nos atrevemos a facernos unha multitude de preguntas sobre eles e do que nos damos de conta é de que algo que pensabamos coñecer en profundidade como é a guerra civil, en realidade sabemos ben pouco

 Nesta breve parte da presentación da que me encargo eu, a miña intención é explicarvos o que vos ides atopar nestas páxinas. Golpistas e verdugos de 1936 é un libro colaborativo, unha suma de diversos estudos firmado por diversos autores, pero á vez é algo máis ca isto.

 A cuestión da autoría tórnase polo tanto en algo importante e que cómpre destacar por dous motivos.

 1.    O primeiro é que a metade dos capítulos están escritos por mulleres. Parece mentira que isto teña que ser algo a resaltar, pero a realidade é a que é, especialmente fóra do ámbito dos estudos de xénero, así que o feito de que a metade deste libro estea escrito por investigadoras fai del un sopro de aire fresco.

2.    É tamén un sopro de aire fresco porque estou segura de que (alén de Antonio Míguez Macho e Lourenzo Fernández Prieto) a meirande parte dos nomes non lle soarán ao gran público, e isto débese a que a media de idade os autores é bastante baixa: eu son a máis nova, pero practicamente todos nós (excepto Antonio, Lourenzo e Judith Carbajo) somos investigadores predoutorais. Máis concretamente, para varios de nós esta é a nosa primeira publicación, de feito. Creo que tamén o factor da idade, de que sexamos unha xeración nova é importante porque implica que nos achegamos ao suxeito de estudo con outra perspectiva que vén dada pola distancia temporal. E esta distancia temporal é a que fai que nos “atrevamos”, por fin, a falar dos verdugos con nomes e apelidos.

Por que resalto isto? Porque o mundo da investigación é ás veces hermético. E ás veces, as novas perspectivas teñen dificultades á hora de atopar o seu espazo. Pero tanto Lourenzo como Antonio, que son os editores da obra e son tamén os nosos directores de tese, apostaron dende un primeiro momento por dar voz a estas novas investigacións, e a esta nova forma de facer historia por unha nova xeración. Pero tamén é certo que hai que dicir que é unha nova xeración que bebe directamente do camiño iniciado por outros investigadores e outras iniciativas como é sen lugar a dúbidas a do Proxecto Interuniversitario Nomes e Voces (que fixo moitas entrevistas de memoria oral da guerra civil aquí en Marín) liderado polo grupo Histagra da Universidade de Santiago de Compostela, do cal formamos todos nós parte.

 Por outra banda, gustaríame destacar que, se ben normalmente as obras colaborativas están feitas de xeito moi individual, a realidade deste libro foi moi distinta. A redacción dos primeiros borradores remóntase á segunda metade do 2017, aínda que é certo que a labor de investigación vai máis atrás. A investigación é unha experiencia a priori moi individual, pero en canto nos puxemos a escribir este libro palpouse dende o primeiro momento unha relación moi simbiótica entre todas e todos. E isto continuou así durante o proceso de redacción e reformulación durante os meses posteriores: líamos os borradores dos demais, propúñamos correccións, íamos afinando á vez os nosos capítulos, etc. E o resultado disto, como non podía ser doutra forma, foi moi positivo. Porque cando as cousas se fan ben, se fan con cariño, se fan con respecto, nótase.

 O libro está formado por un limiar e sete capítulos. Se ben estes capítulos son universos individuais, que se entenden por si mesmos, si podemos establecer unha serie de elementos comúns que conforman unha comprensión holística do libro. Como comentaba ao principio,  o que une as nosas investigacións é o interese en poñer o foco de estudo non nas vítimas, senón en todo o entramado de poderes e relacións sociais que provoca estas vítimas, que serían os golpistas, os verdugos, os colaboradores e, en termos máis xerais, as actitudes da poboación nese novo contexto de violencia.

 Como vos vai comentar agora de forma moito máis pausada a miña compañeira Conchi, tamén podemos discernir elementos comúns entre as investigacións a través das fontes de estudo coas que nos aproximamos ao pasado. Así a principal fonte empregada en case tódalas investigacións son as causas militares que se atopan nos arquivos Militar e Naval de Ferrol e que, se ben non son inéditas, si o é a forma na que nos achegamos a elas, esas novas preguntas que lle facemos, que derivan deste cambio de perspectiva no obxecto de estudo dende as vítimas ata os vitimarios.

 Porén, a título persoal, penso que a verdadeira riqueza ao ler o libro como algo conxunto reside nas diferenzas que se atopan en cada capítulo. O libro comeza cun texto conxunto de Antonio e Lourenzo, de título moi suxerinte, case de novela de detectives, que é “Quen matou a Antonio Azarola?”. Antonio Azarola era, como sabedes, contraalmirante da Armada e ministro de Mariña e foi fusilado en Ferrol o 4 de agosto de 1936. Ademais de reconstruír os feitos arredor do seu asasinato a través da causa militar que lle foi aberta, o que fan os profesores Fernández Prieto e Míguez Macho é introducir o propio debate do papel dos verdugos no golpe de Estado de 1936 a través dun caso tan paradigmático coma o de Azarola que foi fusilado por militares de inferior rango a el, o cal é en esencia unha perversión do propio organigrama de mando militar e da suposta lei de obediencia debida.

 A continuación veñen os capítulos de Conchi López, Rafael García, Xabier Buxeiro e mais o meu que teñen como espazo de estudo, respectivamente, Bueu, Betanzos e Monforte de Lemos para o caso de Conchi, Santiago de Compostela para o de Rafa, Ribadeo para o de Xabi e Pontevedra para o meu. Menciónoos todos xuntos porque, aínda que se centran en espazos diversos da xeografía galega, temos marcos temporais bastante semellantes, empregamos unha perspectiva de análise micro, e os eixos de coordenadas nos que nos movemos (historiograficamente falando) son tamén comúns. Pero aínda así, hai clarísimas diferenzas entre como plantexamos as nosas propias investigacións e o punto de desenvolvemento desas investigacións que creo que o que logran é enriquecer expoñencialmente o traballo colaborativo. Por exemplo, para min, as grandes preocupacións que se poden observar no meu capítulo son como se chega a esas cotas de violencia mediante a deshumanización do inimigo, como as responsabilidades de dita violencia se dilúen a través da inclusión de novos grupos sociais na maquinaria do terror (o que dificulta a procura de responsabilidades pasado o tempo) e, en termos máis xerais, o intento de aportar novos marcos interpretativos (pero que beben doutros autores clásicos como Hannah Arendt) que nos permitan ir máis alá e que o coñecemento non quede atado polas casuísticas localistas.

 Como colofón final, temos dous capítulos que aparentemente se distancian dalgúns dos presupostos dos anteriores, pero que por iso mesmo resultan tan atractivos como contrapunto. O primeiro é o de Judith Carbajo, quen pon no centro da investigación a memoria oral como fonte de estudo, e o segundo é o de Iria, quen pasa da guerra civil a un contexto completamente distinto que é o da transición e as accións colectivas de memoria que teñen lugar neses anos.

 Eu remato o meu capítulo dicindo que é difícil falar de conclusións nunha investigación que non remata, senón que comeza. E esta reflexión podémola extrapolar ao libro en xeral. Non buscamos tanto dar respostas conclusivas, senón animar aos lectores a que eles mesmos se fagan as súas propias preguntas sobre cuestións que ata agora eran tabú. Aínda non o sabemos todo sobre o golpe e a guerra civil, por iso temos que seguir afondando no pasado, facéndonos preguntas novas e replantexándonos outras cuxas respostas criamos coñecer. Porque canto máis incómodo é ese pasado, máis necesita ser recordado para que sigamos avanzando como sociedade democrática.

 Moitísimas grazas.

*****************************************************************

Intervención de: Conchi López

Boas tardes a todas e a todos e moitas gracias pola oportunidade de poder estar aquí, pola acollida e pola vosa compañía. De xeito moi breve, gustaríame dar unhas pinceladas sobre os aspectos máis técnicos e metodolóxicos do libro. Non quero falar por boca dos meus compañeiros e coautoras da obra, pero sinto que partimos dunhas premisas, dinámicas e lóxicas analíticas moi similares e, ao mesmo tempo, complementarias. Polo tanto, entendamos a seguinte explicación como unha descrición moi sucinta das liñas xerais compartidas que lle dan certa entidade e personalidade á obra.

Pódese dicir, que a materia prima deste libro, sen dúbida son as fontes, o seu contacto directo, o seu traballo rigoroso, escrupuloso e detallado e o feito de manter un constante diálogo con elas. Visitamos non poucos arquivos da xeografía galega e do resto de España cun enfoque micro pero sempre de amplas miras. Como veredes, a maioría dos capítulos toman como foco analítico un determinado lugar e a partir de aí nacen interrogantes sobre o funcionamento da violencia golpista a un nivel moito máis amplo. As nosas inquietudes analíticas, polo tanto, brotan do mínimo para abranguer o máximo. De aí o gran valor das nosas investigacións, pois van moito máis alá do local.

Neste camiño, o grupo de profesionais que custodian o legado da nosa Historia son unha parte ineludible e sempre nos acolleron cos brazos abertos. Un bo exemplo son os compañeiros do arquivo militar de terra e de mariña de Ferrol, sempre dispostos a botar unha man na dura tarefa da localización da información. O mesmo nos arquivos municipais, provinciais e incluso nos centrais; as persoas, ao fin e ao cabo son parte esencial da investigación.  

Desde a miña experiencia, atrévome a contarvos que ás veces esta tarefa non resultou doada. De forma concreta, o punto de partida do meu estudo é o concello (como unidade analítica), e de aí trato de establecer conexións en liña ascendente coas últimas instancias estatais do poder. Este camiño non é unha tarefa sinxela; é doado perderte ou ben, nas casuísticas locais ou ben, na ambigüidade do xeral. Non obstante, as fontes aí están, só debemos deternos a prestarlle atención.

Nestas viaxes –tanto en sentido literal como figurado- as preguntas que vagaban polas nosas cabezas na busca, ao fin e ao cabo de Historia,  xiraban en torno aos verdugos, aqueles suxeitos ocultos no relato histórico e que son necesarios incorporar. Pero non so é necesaria unha aproximación aos individuos, tamén ás actitudes da sociedade en torno á violencia instaurada en xullo de 1936. Precisamente, no afán de atopar respostas outorgámoslle a voz ás accións e aos comportamentos dos protagonistas, aos suxeitos que fan a Historia.

Unha canle fantástica para este fin, e que resultou ser un auténtico campo de observación da sociedade, foron as causas militares. Esta rica fonte permitiunos poñer nun mesmo plano de análise precisamente aquelo que buscábamos: a acción e o comportamento das vítimas, das autoridades golpistas e do resto de veciños que participou na implantación da violencia. É dicir, as causas dan acceso ás diferentes actuacións da sociedade conforme aos diferentes roles que cumpre nela. Estas implican defender, acusar ou mediar dentro da lóxica violenta do 36 en calidade de autoridade política, cultural, económica ou relixiosa da comunidade ou simplemente de veciño.

É certo que, como con toda fonte, é preciso tomar precaucións e contrastar a información para evitar caer nas perigosas idealizacións e simplificacións. Nesa tarefa resultou clave a conformación de redes combinadas de análise de documentación de diversa procedencia, entidade e carácter. Resulta  fundamental poñer o local no contexto xeral, polo que se tratou de estudar a relación entre a sociedade e o aparato estatal en diferentes planos. Por exemplo, establecéronse varias escalas de estudo a través da documentación das comisións xestoras e das corporacións municipais, para tratar de detectar as sinerxias entre o poder local e as delegacións provinciais e estatais do poder: ¿que temas trataban o debate político?, ¿que tipo de decisións se tomaban?, ¿en base a que criterios?

Ao fin e ao cabo a sociedade é un ente con vida propia que sobrevive en base ás relacións, ao contacto, ás interaccións entre os diferentes individuos que a compoñen. Se queremos estudar a violencia e as dinámicas de comportamento dos seus actores neste contexto, debemos colarnos nesas redes que operan a nivel político, económico, familiar, laboral e incluso privado ou público. Deste xeito, fontes como a prensa ou a documentación oficial dannos acceso ao plano público e oficial do contexto; mentres que a fonte oral ou a correspondencia -por exemplo- dan conta do plano máis persoal ou incluso íntimo e privado. Establecer combinacións nesta órbita favorece unha aproximación tridimensional ao fenómeno que permite afondar no coñecemento do noso pasado máis incómodo e recente. Esta é precisamente unha das notas metas, dar resposta a estas demandas da sociedade.

*****************************************************************

Intervención de: Iria Morgade Valcárcel

Boa tarde,

Antes de nada reiterar certos aspectos que xa sinalaron os meus compañeiros.

En primeiro lugar o agradecemento aos organizadores da presentación. En especial a Queta, que no caso concreto da investigación que levo a cabo, amosoume sempre a súa man tendida.

Tamén sinalar a gran oportunidade que este libro simboliza para nós, investigadores novos, un libro no que plasmamos por primeira vez o resultado das nosas investigacións.

Como xa dixeron os meus compañeiros salientar que esta obra se escribiu como un libro compartido, non como unha selección de textos de diferentes autores. Esta característica fala dun determinado xeito de xerar coñecemento e análise, no que as sinerxías, as reflexións e debates conxuntos foron piares fundamentais na construción do que hoxe presentamos aquí.

Nestes minutos que me quedan gustaríame compartir con vós o obxectivo do capítulo “Rosa Branca”, capítulo que pecha o libro, e que, se relaciona dun xeito especial e diferente co resto de estudos dos meus compañeiros. E que tentarei explicarvos a continuación.

Dende o meu punto de vista este libro  resulta unha aportación novidosa á hora de achegarnos ao estudo da violencia do golpe xa que traspasa a barreira do estudo das vítimas e pon o foco na sombra creada arredor dos verdugos.

Aldara, Conchi ou Lourenzo analizan aquelas lóxicas violentas que van esbozando o perfil dun xenocidio.

Un xenocidio que perseguía un claro obxectivo: que o medo o inundase todo. Inundase con sangue os carreiros, e con berros mudos a dor das vítimas.

Si, eran berros mudos, pois non había espazo para a expresión desa dor das vítimas.

O último capítulo do libro formula entón unha pregunta:

Que ocorre cando se prevé un futuro achegado sen ditadura?

 Sae esa dor ao espazo público?

 

Para responder a estas cuestións  o último capítulo desta obra fai unha viaxe de corenta anos. Situándose en 1975.

 

Na mente de todas nós, seguramente que se falamos de movemento da memoria, ou de exhumacións e homenaxes, nos veñan a mente aquelas accións que se levaron a cabo a partir dos anos 2000. Sobre todo en torno ao ano 2006, que en Galicia foi constituído oficialmente como ano da memoria. Pero non foron estas as primeiras accións que se levaron a cabo para reivindicar as vítimas da violencia do golpe e franquista.

Décadas antes, como dicíamos, a partir sobre todo do ano 1975, a morte de Franco, e unha forte mobilización na rúa, facía pensar que era posible alcanzar a democracia, romper co réxime.  É nese momento, , momento de esperanzas e tamén de loitas cando esa dor das vítimas, que víamos silenciado, mudo, relegado a máis estrita intimidade, sae a esfera pública.

Comezaron entón a realizarse diferentes accións que dun ou doutro modo levaron esa dor das vítimas, soterrada durante décadas, ao espazo público, ás rúas, aos cemiterios, incluso ás igrexas.

As flores nas fosas comúns que durante a ditadura simplemente aparecían, colocadas posiblemente na seguridade e soidade da noite, a partir de 1976 se pasan a colocar á luz do día, rodeadas de himnos e pancartas en accións nas que se reunían  ducias, as veces centos, outras  miles de persoas, chorando xuntas, berrando xuntas os nomes das vítimas.

E entón a seguinte pregunta sería:

E que ocorre co nome dos verdugos? 

Abandonan esa negra sombra creada arredor súa cando por primeira vez os nomes das vítimas se reivindican no ámbito colectivo?

  

Para responder a estas preguntas busco probas das accións colectivas da memoria que se puideran ter realizado durante os anos da chamada transición en Galicia.

Entendía que ao analizar estas accións podería entender non só as súas propias lóxicas, senón que estas accións serían  tamén un elemento clave para entender e analizar a configuración do propio sistema político actual.

Para atopar e reconstruír o paso destas accións partimos das pistas deixadas nas investigacións sobre o movemento da memoria a partir do ano 2000. Nelas atopamos pequenas referencias ao ocorrido na transición, normalmente falando de exhumacións en rexións como Estremadura ou Navarra e que terían unha fin practicamente abrupta co 23 F.

Pero, que pasara exactamente? Como eran estas accións? Se produciran noutras rexións? E en Galicia?

 

Iniciamos entón a busca de fontes para tentar descubrir que pasara exactamente, que carácter tiñan esas accións, quen as realizaba e onde estaban nelas as vítimas e tamén os verdugos.

Comezamos coa busca en arquivos, tentando atopar asociacións deste eido que operaran durante a transición, pero nese camiño non atopamos resultados. Polo que o seguinte paso foi acudir ás asociacións no eido da recuperación da memoria histórica, activas hoxe en día, en busca de información sobre o ocorrido na súa comarca ou vila durante a Transición.

Dalgunhas non obtemos resposta, doutras a resposta foi negativa, descoñecendo o que puidera ter ocorrido durante aqueles anos. Outras nos ofreceron pequenas pistas de onde seguir a tirar, ou nos puxeron en contacto con persoas que participaran en accións deste tipo naqueles anos.  Pero sen dúbida a fonte primordial foi a prensa que me foi nutrindo dos fíos necesarios para seguir investigando.

 

E así, fío a fío, peza a peza, foise conformando esa imaxe de conxunto, que se plasma nese último capítulo do libro.

Nela atoparedes o relato das homenaxes multitudinarias a Alexandre Bóveda e demais mártires que se realizaron en Pontevedra dende o ano 1976, ou aqueloutras que se realizaban aos fusilados no campo de concentración de Camposancos. Tamén ás accións de reivindicación dos membros do Comité da Defensa da República executados en Compostela e que congregaron a centos de persoas no cemiterio de Boisaca nos anos setenta.

As accións van xurdindo, unha a unha,  rodeadas de flores, rosas brancas e caraveis vermellos.

Unhas reivindicacións de xustiza e memoria envoltas aínda así nun sentimento de culpabilidade que seguía a ocultar aos perpetradores.

Pois estas accións de homenaxe, en certo sentido, non cuestionaban o discurso que negou o xenocidio e  que o disfrazou dunha guerra entre irmáns que xamais se produciu.

Convídovos a que leades o presente capítulo, que trata de analizar estas accións. Esa análise nos amosará un determinado tratamento dos verdugos.

Un tratamento dos verdugos, que segue a culpabilizar as vítimas, que segue a ocultar aos verdugos, que se xustifica a si mesmo constantemente co medo respirándose en cada palabra,  que é, por tanto,  un claro descendente das lóxicas xenocidas explicadas polos meus compañeiros neste libro.   

E así, á súa vez, o ocultamento dos verdugos durante a transición, explicará moitas das características do sistema político que se cimenta neses anos setenta.